Przygotowanie nauczycieli do zdalnego kształcenia

„Jednym z wyzwań sformułowanych przez Komitet Prognoz „Polska w XXI wieku” jest wychowanie człowieka zdolnego do funkcjonowania w nowej cywilizacji informacyjnej, przygotowanego do posługiwania się nowoczesnymi mediami i technikami informacyjnymi, rozumiejącego otoczenie, a nie tylko gromadzącego wiedzę. Należy podkreślić, że edukacja staje się wielowymiarowa i realizuje kształcenie dla wiedzy, dla działań i umiejętności, dla znajdowania sensu własnego życia i dla zrozumienia innych oraz współpracy”[1].

Wyzwaniem XXI wieku jest takie przygotowanie systemu edukacji, aby umożliwić społeczeństwu w sposób permanentny kształtować, doskonalić i zmieniać swoje kwalifikacje zawodowe, zgodnie z zapotrzebowaniem rynku pracy oraz własnymi ambicjami i możliwościami. Proces ten wiąże się ze zmianą oferty kształcenia ustawicznego szkół, uczelni i instytucji szkoleniowych, polegającej na wzbogaceniu jej dodatkowymi formami, opartymi na możliwościach Internetu i multimediów.

Internet stworzył nowe warunki dla kształcenia na odległość i wyznaczył tej formie kierunek jej rozwoju. Będzie on rozwijał się w zakresie poszerzania zasięgu i zwiększenia szybkości transferu danych. Szybkość i jakość przesyłanych informacji w różnej formie medialnej jest wyzwaniem dla twórców nowych technologii. Upowszechnienie technologii informacyjnej i komunikacyjnej, rozbudowa infrastruktury sieci Internet umożliwiły wykorzystanie tych osiągnięć techniki do rozwoju niestacjonarnych form kształcenia.

System edukacji ulega ciągłym przeobrażeniom. Proces osiągania nowych celów edukacyjnych powoduje wprowadzanie systematycznych zmian i zarządzanie nimi. Rodzący się system kształcenia ustawicznego jest wyzwaniem dla wielu organizatorów procesów edukacyjnych. Szybki rozwój technologiczny w wielu dziedzinach powoduje, że człowiek, w trakcie swojego życia zawodowego, wielokrotnie musi zmieniać lub uzupełniać swoje kwalifikacje po to, aby chociażby spełnić wymagania pracodawcy podczas wykonywania zadań na stanowisku pracy. Jest to wyzwanie zarówno dla osób uczących się, jak i dla organizatorów procesu kształcenia przez całe życie. Zgodnie ze strategią Ministerstwa Edukacji Narodowej, kształcenie na odległość zostało uznane jako jedna z wielu form kształcenia ustawicznego. Pomimo tego faktu, sądzę, że zdalne formy kształcenia powinny towarzyszyć procesowi dydaktycznemu na każdym etapie edukacyjnym, wspierając szkolny proces dydaktyczny i kształcenie pozaformalne. Warto zwrócić uwagę, iż kształcenie na odległość daje znakomite możliwości wspierania kształcenia dzieci niepełnosprawnych, przewlekle chorych, niedostosowanych społecznie, a także umożliwia indywidualizację procesu kształcenia, ze szczególnym uwzględnieniem uczniów wybitnie uzdolnionych i uczniów ze specyficznymi trudnościami intelektualnymi.

Dla potrzeb kształcenia na odległość można wykorzystać różne rozwiązania techniczne. Wszystkie te możliwości powinny być stosowane równolegle. Rozwój technologii informacyjnej i komunikacyjnej (możliwości usług sieci Internet) powoduje, że właśnie ta technologia może stać się dominującym narzędziem wykorzystywanym w kształceniu na odległość. Zastosowanie komputerów w nauczaniu daje ogromne możliwości w zakresie gromadzenia, przetwarzania i prezentacji wiedzy oraz symulacji wielu zjawisk przyrodniczych z wykorzystaniem grafiki, interakcji i animacji komputerowej, dźwięku czy filmu. Korzystanie z sieci Internet daje osobom uczącym się lepszą kontrolę nad wytwarzaną wiedzą i stwarza okazję do samodzielnego docierania do informacji znajdujących się w ośrodkach na całym świecie. Kształcenie na odległość za pośrednictwem Internetu może odbywać się w jednym czasie dla uczącego się i prowadzącego zajęcia (kształcenie synchroniczne) lub w czasie różnym dla osób uczestniczących w procesie dydaktycznym (kształcenie asynchroniczne).

Kształcenie synchroniczne, czyli odbywające się dla wszystkich odbiorców w tym samym czasie zapewnia kontakt między prowadzącymi a uczestnikami (rozlokowanymi w różnych miejscach). Ta forma kształcenia wymaga szybkich łączy (najlepiej satelitarnych) i drogiego oprzyrządowania, zarówno po stronie wykładowcy, jak i po stronie odbiorców (kamery obrotowe, mikrofony kierunkowe, itp). W przypadku stosowania tej formy kształcenia będzie istniała konieczność łączenia odbiorców w grupy (organizacja np. lokalnych centrów kształcenia na odległość). Przykładem stosowania takiej formy kształcenia może być Japonia, która zorganizowała sieć jednostek edukacyjnych o nazwie Garden Ability (Ogród Możliwości), organizujących szkolenia dla osób dorosłych. W każdej prefekturze znajduje się jedno takie centrum. Łącznie jest ich 47. Za ich pośrednictwem istnieje możliwość organizowania szkoleń specjalistycznych, równocześnie dla odbiorów w całej Japonii. Choć na odległość, ale za pośrednictwem monitora, głośników i mikrofonów istnieje, w tak prowadzonym procesie szkolenia, bezpośredni kontakt między prowadzącym, a jego uczestnikami. Ta forma kształcenia jest mimo wszystko przedsięwzięciem kosztowym, ze względu na konieczność zapewnienia szybkich łączy i wysokiej klasy urządzeń nadawczo-odbiorczych.

Znacznie bardziej ekonomiczne jest kształcenie asynchroniczne. Wymaga ono jednak zaprojektowania lub dostosowania do potrzeb konkretnego procesu edukacyjnego, systemu zarządzającego tym procesem na odległość oraz osadzenia w nim materiałów dydaktycznych, najlepiej w postaci interaktywnych pakietów edukacyjnych, dla obszarów kształcenia objętych tą formą. W rozwiązaniu asynchronicznym wymagane jest zaplanowanie wszystkich zdarzeń edukacyjnych w układzie czasowym, zarządzanie kontami osób uczących się i dostępem do informacji. Wymienione pakiety powinny być tak skonstruowane, aby umożliwiły osiągnięcie zamierzonych celów dydaktycznych. Należy w nich uwzględnić sposób przekazywanych informacji przy wykorzystaniu różnych mediów, propozycję ćwiczeń i przykładowe narzędzia pomiaru dydaktycznego. Niezwykle pracochłonnym i czasochłonnym procesem jest przygotowanie odpowiednich materiałów dydaktycznych. Ich uniwersalność zostanie osiągnięta wówczas, jeśli będą one odczytywalne przez różne platformy kształcenia na odległość. Dlatego też opracowano dla nich wspólny format zapisu danych. Obecnie jest nim SCORM 2004. Nie wszystkie jednak systemy zarządzające zdanym procesem kształcenia odpowiadają temu standardowi, a osadzane na nich materiały dydaktyczne nie będą mogły być wykorzystywane w innym środowisku systemowym.

System powinien, między innymi, umożliwić komunikację pomiędzy uczestnikami procesu edukacyjnego a trenerem. Może ona być prowadzona za pośrednictwem forum dyskusyjnego. Jest to forma konsultacji z prowadzącym zajęcia na odległość. Powstaje pytanie, na ile dyspozycyjny musi być nauczyciel. Czy powinien na bieżąco śledzić wszystkie przychodzące do niego pytania, wątpliwości i reagować natychmiast, czy tylko w wyznaczonych godzinach konsultacji. Przypomnijmy, że model asynchronicznego kształcenia zakłada dostosowanie czasu kształcenia do potrzeb uczącego się. W tradycyjnej – stacjonarnej formie, uczący się może zadać pytanie i natychmiast uzyskać odpowiedź. Czy w wirtualnej grupie powinno też tak być? Kształcenie na odległość wymaga więc innego podejścia do organizowanego procesu edukacyjnego, zarówno uczącego się (np. zwiększonej samodyscypliny), jak i trenera. Przestaje on być dla swoich podopiecznych dominującym źródłem wiedzy. Jest przede wszystkim konsultantem i przewodnikiem. Kształcąc na odległość, nie ma możliwości bezpośredniej rozmowy z osobą uczącą się i wykorzystania stosowanych do tej pory działań motywujących i dyscyplinujących. Trener w kształceniu na odległość ma bezpośredni kontakt z urządzeniami komputerowymi, usługami sieci Internet. Musi znakomicie stosować system zarządzający kształceniem, którego jest organizatorem. Wyzwaniem staje się problem, jak „uczłowieczyć" bezduszne urządzenie, jak nawiązać ciepły kontakt z uczestnikiem procesu kształcenia i w jaki sposób dostrzec ich indywidualne upodobania i uzdolnienia.

Należy więc sobie uświadomić, że technologia informacyjna, mimo znakomitego jej rozwoju i odpowiednio zaprojektowanych narzędzi informatycznych do kształcenia na odległość, nie przyniesie oczekiwanych korzyści, jeżeli nie pozyska świetnie przygotowanych operatorów – nauczycieli, którzy odpowiednio wykorzystają funkcjonalność systemu do celu zaprojektowania działań edukacyjnych w świecie wirtualnym.

Analizując czynności dydaktyczne nauczyciela w zdalnym kształceniu, można określić układ umiejętności, które powinien on posiadać. W szczególności powinien być przygotowany do:

• dokonania selekcji treści kształcenia, które można przekazywać poprzez platformę do kształcenia na odległość,
• posługiwania się poleceniami określonego systemu zarządzającego kształceniem na odległość, zgodnymi z jego funkcjonalnością,
• organizowania zajęć na platformie e-learningowej, tzn. tworzenia harmonogramu zajęć, wprowadzania nowych treści kształcenia, wykorzystując multimedialne możliwości technologii informacyjnej,
• planowania procesu kształcenia na odległość,
• projektowania interaktywnych pakietów edukacyjnych,
• projektowania interaktywnych narzędzi pomiaru dydaktycznego,
• projektowania i moderowania dyskusji prowadzonej na platformie
  e-learningowej,
• aktywizowania uczniów do działań badawczych, symulacyjnych, twórczych, dobierając i stosując odpowiednie metody dydaktyczne, możliwe do wykorzystania na platformie e–leraningowej,
• nawiązywania komunikacji z uczniem poprzez sieć Internet,
• inspirowania uczniów do działań zespołowych, zespołowego rozwiązywania problemów,
• indywidualizowania kształcenia prowadzonego w formie zdalnej.

Wśród wymienionych umiejętności pojawiają się takie, które świadczą o zmieniającej się roli nauczyciela, a tym samym zmianach w samym procesie kształcenia, który zgodnie z nurtem konstruktywistycznym, polega na wytwarzaniu wiedzy przez ucznia w wyniku realizacji określonego zadania. To od nauczyciela zależy, w jakim stopniu uczeń będzie stawiany w sytuacji problemowej i w jaki sposób będzie naprowadzany w procesie wytwarzania pomysłów rozwiązań. Proces rozwiązywania problemów przez ucznia ma więc charakter heurystyczny. Technologia informacyjna w znacznym stopniu wspiera nauczyciela w takim organizowaniu wirtualnych zajęć dydaktycznych. Następują zmiany w projektowych metodach kształcenia, pojawiają się nowe ich odmiany. Do tych ostatnich należy metoda „webquest” polegająca na wcieleniu ucznia w określoną rolę, np badacza, któremu postawiono określony problem do rozwiązania. Istotnym jest, aby wskazać uczniowi listę adresów stron internetowych, będących źródłem potrzebnej informacji. Umiejętność wirtualnego stosowania takiej lub innych metod wspierających kreatywność uczniów jest niezbędna w pracy nauczyciela stosującego platformę kształcenia na odległość.

Układ wymienionych umiejętności powinien, między innymi, określać kwalifikacje nauczyciela do prowadzenia zajęć dydaktycznych w formie zdalnej. System doskonalenia, a w szczególności sieć wyłonionych autoryzowanych placówek z bogatym doświadczeniem w zakresie wdrażania zdalnych form kształcenia i doskonalenia zawodowego, powinny zapewnić nauczycielom możliwości osiągania i potwierdzania wymienionych kwalifikacji. 

Placówki doskonalenia nauczycieli powinny stworzyć warunki, dla uczestników wymienionych kursów, do praktycznego wykonywania zadań umożliwiających ukształtowanie wymaganych umiejętności. Niezwykle istotne są więc formy zajęć, które symulują sytuacje dydaktyczne w świecie wirtualnym, podobnych do tych, w których będzie brał udział uczestnik kursu. Koniecznym jest więc dostęp do platformy e-learningowej z uprawnieniami administrowania własnymi kursami.

Wielu nauczycieli szkół i placówek oświatowych zostało już przygotowanych do wdrożenia zdalnych form kształcenia. Zorganizowane przez wybrane uczelnie studia podyplomowe, zaspokoiły potrzeby edukacji w tym zakresie w niewielkim stopniu.

„Kształcenie na odległość” staje się często hasłem nadużywanym do scharakteryzowania form kształcenia i doskonalenia, w których Internet jest wykorzystywany jako źródło wymiany lub wyszukania informacji. Te działania nie mają jednak nic wspólnego z organizacją tzw. e-learningu. Dlatego niezmiernie istotnym elementem systemu doskonalenia jest właściwe przygotowanie kadry pedagogicznej do organizowania procesu dydaktycznego z wykorzystaniem platformy e-learningowej.

BIBLIOGRAFIA

• J. Bednarek, Edukacyjne wyzwania społeczeństwa informacyjnego, Wydawnictwo Media a Edukacja, Poznań 2000.
• A. Koludo, D. Goss, Kształcenie na odległość [w:] J. Moos, M. Sienna, Zmiany w kształceniu zawodowym w obliczu wyzwań rynku pracy, ŁCDNiKP, Łódź, 2009
• E. Korab, F. Seibt, Mastersolution dla e-learningu, [w:] J. Moos (red.), Konstruktywizm a edukacja informatyczna, ŁCDNiKP, Łódź, 2008
• J. Moos, Nurt konstruktywistyczny w edukacji, [w:] J. Moos (red.), Konstruktywizm a edukacja informatyczna, ŁCDNiKP ,Łódź, 2008
• B. Śliwerski, Konstruktywizm w edukacji na prawach rękopisu, Łódź 2005
• S. Wasiołka, Centrum Zarządzania Zasobami Edukacyjnymi, [w:] J. Moos (red.), Konstruktywizm a edukacja informatyczna, ŁCDNiKP , Łódź, 2008